خانە کتاب كُردی
شناسنامه کتاب: ناسیونالیسم کُردی بر روی صحنه: نمایش، سیاست و مقاومت، ماری ر. رستمی، انتشارات: آی.بی. توروس، سال ۲۰۱۹.
دکتر ماری ر.رستمی
پایگاه خبری خانه کتاب كُردی: کتاب «ناسیونالیسم بر روی صحنه: نمایش، سیاست و مقاومت» نوشته ی د. ماری ر. رستمی، عنوان اثر پژوهشی جدیدی است در حوزه مطالعات کُردی که از سوی انتشارات آی.بی.توروس به چاپ رسیده و امتیاز آن توسط انتشاراتی بلومزبری خریداری شده، که بزودی راهی بازار کتاب خواهد شد.
این پژوهش، که نتیجه ی تز دکترای نویسنده در حوزه ی تئاتر در کردستان عراق است، نخستین کتابی است که به زبان انگلیسی به موضوع تئاتر در کردستان می پردازد، و همچنین نخستین پژوهشی است که در سطحی آکادمیک، از منظر ناسیونالیسم و مقاومت سیاسی، تاریخ نمایش در این منطقه را مورد بررسی قرار داده است.
در فصل اول کتاب، نویسنده ابتدا به بررسی نمایش های سنتی در کردستان میپردازد. بسیاری از این نمایش ها که عمدتاً به دست فراموشی سپرده شده اند، به دلیل منحصر به فرد بودن خود از اهمیت قابل توجهی نه تنها برای تاریخ نمایش کردستان بلکه خاورمیانه برخوردارند. از نمایش های سنتی مرسوم در کردستان که پژوهشگر به آن می پردازد، آیین های باران خواهی مانند: «گابەران»، نمایش های نوروزی «میرِ میران» یا «پاشا پاشایەتی» و «کاوەی آسنگر» و منظومه هـای شـفاهی فولکلوریـک یا «بیت»هایی مانند: «دمـدم»، «مـم و زیـن»، «زنبیل فـروش»، «خـج و سـیامند» و «لاس و خـزال» است کـه با آمیخته ای از نظـم و نثـر و به شیوەهایی نمایشی و بـه آواز خـوش توسط بیت خوان ها در سرای اربابـی، مسـاجد روسـتاها، قهوه خانه هـای شـهر و مجالس بـزم و رزم به اجرا در می آمدەاند.
پس از اثبات پیشینه ی غنی نمایش در کردستان، نویسنده به طور اختصاصی به بررسی تاریخ تئاتر مدرن کُردی در کردستان عراق، بین دهەهای بیست و هفتاد میلادی روی می آورد. برای درک بهتر زمینەی ظهور تئاتر در کردستان عراق، فصل دوم کتاب به بررسی اوضاع سیاسی و اجتماعی منطقه در بستر رخدادهای حاصل از جنگ جهانی اول و مرزبندی های جدید در خاورمیانه می پردازد. نویسنده سرکوب فعالان سیاسی کُرد در ترکیه و بازگشت تعدادی از آنان به زادگاه خود در کردستان عراق و همچنین نسل جدید فارغ التحصیلان کُرد دارالممعلمین بغداد را از عوامل مهم و زمینه ساز ظهور و رشد تئاتر در کردستان عراق برمیشمارد. توفیق محمود حمزه، متخلص به پیرمرد، مهم ترین شخصیت فرهنگی کردستان عراق در نیمه ی اول قرن بیستم، از جمله سیاستمداران و روشنفکرانی بود که به ناچار از ترکیه به زادگاه خود سلیمانیه بازگشته بود. پیرمرد با کمک به تاسیس «کومه له ی زانستی کوردان» و «مدرسه ی زانستی» نه تنها به پیشبرد سوادآموزی در سلیمانیه کمک کرد بلکه با نوشتن نمایشنامه و نقد و تبلیغ برای نمایش های مدرسەای، سهم به سزایی در پیشبرد هنر نمایش در سلیمانیه ایفا کرد. نمایش های مدرسه ای که توسط معلمان و دانش آموزان و به منظور جمع آوری کمک مالی برای مدارس و دانش آموزان بی بضاعت به اجرا در می آمدند، نخستین نمایش های مدرن در کردستان عراق به شمار می آیند. این نمایش ها عمدتا نسخه ی کردی نمایش هایی بودند که معلمان مدارس در بغداد مشاهده کرده بودند. پس از روی آوردن پیرمرد به نمایشنامه نویسی، نمایش های او از جمله «مم و زین»، «شریف هه مه وه ند» و «محمود آغا شیوه که ل» با استقبال زیادی از شهروندان مواجه شدند که برای نخستین بار شاهد اجرای نمایشیِ داستان های فولکلور خود بر روی صحنه تئاتر بودند. پیرمرد بر این باور بود که تئاتر می تواند ابزاری برای مدرنیزه کردن جامعه و تشویق مردم به پشت کردن به عادات کهنه و رو آوردن به علم و دنیای مدرن باشد. به همین دلیل بود که در نمایش های خود به مسائلی مانند: عدم آزادی زنان در جامعه ی سنتی کردستان می پرداخت. چندین دهه پس از نمایشنامه های انتقادی پیرمرد و در سال ۱۹۵۷، با تشکیل انجمن هنرهای زیبای کُرد نخستین زنان کُرد پا به عرصه ی بازیگری گذاشتند. این انجمن که توسط هنرمند کُرد رفیق چالاک و گروهی از همراهانش تاسیس شده بود، شامل مجموعه ای از بازیگران، نقاشان و نوازندگان بود که با کمک یکدیگر توانستند نمایش های موفقی مانند: «پیسکەی تەرپیر»، نسخه ی کُردی شدەی «خسیسِ» مولیر را بر روی صحنه ببرند.
پس از جنگ جهانی اول و با ظهور نسل جدید تحصیل کردگان چپگرای کُرد، شاهد رشد نمایش های ضداستعماری و ضد فئودالی در عرصەی تئاتر کردستان هستیم. اجرای نمایش انقلابیِ «کاوه ی آهنگر» توسط احزاب چپ در شهر کویه در طول دهه ی چهلم میلادی یکی از نمونه های بارز این روند است. این روند در طول دهه ی پنجاه میلادی نیز در نمایش هایی از قبیل «تیکوشانی رنجبران» و «مه نووچه ر» نوشته ی ابراهیم احمد قابل مشاهده است. همراهی شهروندان کُرد عراق با کودتای ضد سلطنتی سال ۱۹۵۸ به سرکردگی عبدالکریم قاسم در نمایش های انقلابی این دوره قابل رویت است. این خوشبینی چندان به طول نیانجامید و شروع جنگ تمام عیار میان کردها و دولت مرکزی در سال ۱۹۶۱ به تمامی فعالیت های فرهنگی پایان داد.
پس از ده سال وقفه، ایجاد منطقه ی خودگردان کردنشین در سال ۱۹۷۰ موجب رشد چشمگیر گروه های تئاتر شد که از آزادی بیان بی سابقه ی خود برای اجرای نمایش های ناسیونالیستی استفاده می کردند. این دوران پرجوش و خروش با پایان خودمختاری کُردها و سلطه ی دوباره ی حکومت مرکزی در سال ۱۹۷۵ به انتها نرسید. پس از شکست جنبش ملی کُرد در این سال، هنرمندان کُرد برای فرار از تیغ برّان سانسورچی ها و ماموران اطلاعاتی بعث به اجرای نمایش های ضد اسراییلی رو آوردند. شباهت سیاست های بعث در قبال شهروندان کُرد به سیاست های ضدانسانی اسراییل در قبال فلسطینیان پوشش خوبی را برای انتقاد از حکومت فراهم کرده بود و این شباهت از دید ماموران حکومتی پنهان نبود، چنانکه دیری نپایید که هنرمندان کُرد از اجرای نمایش های ضد اسراییلی منع شدند. از نکات جالب کتاب «ناسیونالیسم بر روی صحنه: نمایش، سیاست و مقاومت»، پرداختن نویسنده به نمایش های اجراشده توسط پیشمرگه های کُرد است که در حین مبارزه با دولت عراق در دهه ی ۷۰ و ۸۰ میلادی، از هر فرصتی برای به نمایش کشیدن تِم های مبارزاتی و تبلیغ آرمان های حزب خود بهره می جستند.
نخستین نسل فارغ التحصیلان تئاتر دانشگاه بغداد که در اوایل دهه ی هفتاد میلادی به کردستان بازگشته بودند با الهام از نمایشنامه های عربی و آموزه های اساتیدی چون، ابراهیم جلال و سامی عبدالحمید، که خود متاثر از نویسندگانی چون برتولت برشت بودند، به داستان های عامیانه و کلاسیک کُردی روی آوردند. به کارگیری عناصر نمایشی سنتی همچون «بیت خوانی» و رقص و آواز و لباس سنتی که در نمایش های دهه ی هفتاد و هشتاد میلادی به خوبی مشهود است، راهکاری قوی برای تجلیل از هویت، تاریخ و ادبیات کردی و اعتراض به حکومت در پوشش شخصیت های تاریخی و داستانی بود. از جمله ی نمایشنامه نویسان و کارگردانان کُرد این دوران طلایی تئاتر کردستان طلعت سامان و احمد سالار بودند که به ترتیب در شهرهای اربیل و سلیمانیه به فعالیت می پرداختند.
نمایش های «مه مم و زین» و «قه لای ده مده م» به نویسندگی و کارگردانی طلعت سامان، و «نالی و خه ونیکی ارخه وانی» و «کاتی هه لو به رز افری» به نویسندگی و کارگردانی احمد سالار چهار نمایشنامهای هستند که نویسنده ی کتاب برای بررسی تِم های ناسیونالیستی در تئاتر کُردی انتخاب کرده است. تحلیل این متون نمایشی در فصول چهارم و پنجم کتاب نشان می دهد چگونه هنرمندان تئاتر اندکی پس از شکست جنبش ملی کرد در ۱۹۷۵، با شجاعتی غیرقابل وصف به زنده کردن قهرمانان کُرد همچون مه م و خانِ لپ زرین بر روی صحنه ی تئاتر و تبدیل آنان به قهرمانان ملی-مردمی پرداختند. نمایشنامه های سامان با تِم های چپگرایانه، ضدفئودالی و ضد امپریالی خود نه تنها متاثر از جنبش ملی گرای کُرد که متاثر از جو سیاسی حاکم بر عراق و منطقه ی خاورمیانه بودند. اما نمایشنامه های احمد سالار، با تِم های منحصراً ناسیونالیستی خود، منعکس کنندهی جو خفقان آور حاکم بر کردستان در دهه ی هشتاد میلادی است: دهه ای که شاهد جنگ ایران و عراق و نسل کشی کردها در کمپین انفال و بمباران شیمیایی حلبچه بود. واکنش احمد سالار به این دهه ی فاجعه بار، تئاتری کاملاً کُردی بود که از تمامی عناصر فرهنگی کُرد چون آواز، بیت خوانی، ادبیات کلاسیک، موسیقی و رقص برای به رُخ کشیدن هویت منحصر به فرد کُرد و همچنین دعوت از تماشاگران به مبارزه بهره می جست. به کارگیری تئاتر و نمایش توسط مبارزان، انقلابیون و هنرمندان آزادیخواه کُرد از نمونه های بارز تئاتر مقاومت است که هم اکنون ادامه ی آن را در روژآوا و توسط مبارزان کرد سوریه شاهد هستیم.
دانلود کامل معرفی کتابهر نوع بازنشر این متن با ذکر منبع «سایت خانه کتاب کردی” مجاز است.
