خانە کتاب كُردی
هورمزگان، لە گێڕانەوەی دەقەوە بۆ کارکردی نێوان دەقی و پەیڤێکی شێواز ناسانە
ڕاپۆرتی ۱۳هەمین دانیشتنی کومیتەی ئەدەبیاتی ” ڕۆژەڤ ” ناوەندی زانستی – کولتووریی ڕۆنان
کومیتەی ئەدەبیاتی ” ڕۆژەڤ ” چوارشەممە ۲ی ڕەزبەری ۱۴۰۴٫ سەعات ۴ی ئێوارە بە پێی لیستی بەرنامە و پرۆژە ئەدەبییەکانی خۆی، کۆڕێکی ئەدەبی بۆ ڕەخنە و خوێندنەوەی دەقی ” هورمزگان ” بە بەشداری نووسەران و توێژەرانی ئەدەبی و خوێنەرانی شیعر و ئەدەبیات، کۆڕێکی ئەدەبی بۆ ” کاک عادڵ موحەمەدپوور ” توێژەر و ڕەخنەگری ئەدەبی بە تەوەری؛ ” هورمزگان، لە گێڕانەوەی دەقەوە بۆ کارکردی نێوان دەقی و پەیڤێکی شێوازناسانە ” ساز کرد.
٭ لە دەسپێکی دانیشتنەکەدا “حەمەی کەریمی ” بەرپرسی “ڕۆژەڤ ” باسێکی گشتیی سەبارەت بە جەمسەکانی ئەدەبیات، ( نەریتی ئەدەبی و ژانری ئەدەبی ) لە ڕوانگەی نووسەر و ڕەخنەگری هاوچەرخەوە ” نۆرترۆپ فرای ” خستە بەرباس و لێدوان و ئاماژەیدا بەوەی کە دەقی ” هورمزگان ” وەکوو گێڕانەوەیەکی مێژوویی تراژیک پەیوەست بە سووننەتی ئەدەبی زارەکیی و دواتر وەکوو دەقێکی کۆنی دەسنووس، کە بە زمانی ئارکائیک نووسراوە، لە گەڵ هەموو خوێندنەوە و لێکدانەوە جیاوازەکان کە تاکوو ئێستا دەربارەی ئەم دەقە نووسراوە و هاوکات بۆتە هۆی سازکردنی دووگوتاری بەرچاوی دژبەیەکتریش، دیسان بە بەمەوە، دەقی هورمزگان تا ئێستاش وەکوو دەقێکی زیندوو جێی سەرنجی بابەتیانەی توێژەران و لێکوڵەرانی ئەدەبی بووە و بە دەیان وتار و یادداشتی توێژینەوەیی و ئەدەبی لە سەر ئەو دەقە نووسراو و لە بەر دەست دایە.
٭ پاشان کاک ” عادڵ موحەمەدپوور ” توێژەر و ڕەخنەگری ئەدەبی لە ۵۰ خولەکدا، باسێکی تێر و تەسەلی توێژینەوەیی سەبارەت بە دەقی ” هورمزگان ” پێشکەش بە بەشداربووانی کۆڕەکە کرد. کورتەیەکی پوخت لە باسەکەی کاک ” عادڵ موحەمەدپوور” بە تەوەری ( هورمزگان، لە گێڕانەوەی دەقەوە بۆ کارکردی نێوان دەقی و پەیڤێکی شێوارناسانە. )
٭ [ فۆرمخوازەکان دەڵێن دیمەنی زاڵ(وجە غالب، Dominant)؛ مۆتیفێک یان فۆرمێکی ئەدەبییە کە پێشتر لە پەراوێزدا بووە و هەل و مەرجێکی تازە دێتە ئاراوە و ئەم دیاردە وەک خوازەیەکی تەوەری، دەکەوێتە ناوەندی داهێنەریەتییەوە و چێژی ئیلیت و کۆمەڵگاش دەخاتە ژێر کاریگەریی و دیالۆگی خۆیەوە و هەڵس وکەوتی نێوان دەقی بۆ خۆی و بەرهەمەکان تریش ساز دەکات . بۆ نموونە:- شێعر خۆی بۆ ئێمە لە ڕەوتی مێژوودا، دیمەنی زاڵ و ئیستاتیکای بوونمان بووە- سەرهەڵدانی فۆرمی غەزەڵ لە قوتابخانەی نالی و سێ کوچکەی بابان دا، فۆرمێکی زاڵی ئەدەبی بووە، – یان شۆڕشی فۆرمیکی گۆران و یان فۆرمی مەسنەوی لە شێعری هەورامیدا نۆرمێکی زاڵ و باڵادەست بووە- بۆیە هورمزگانیش لەم بەستێنەدا وەک دیمەنێکی زاڵی ئەدەبی و دەقێکی بەردەست، ئاوا ڕۆڵێکی گێڕاوە:- زادەی هەستی هەڵبەستوانێکی نەناسراو لە هەمبەر کارەساتێکەوە- سینە بە سینە، گێرانەوەی لە سەر کراوە و چەندپاتەکراوەتەوە- سەرەنجام نووسراوتەوە و دوایی لە لایەن ئەهلی شارەزاوە توێژینەوە و بەدواچوونی بۆ کراوە و شەنگیی فۆرم و ناوەڕۆکی پارێزراوە و پاش سەدەیەک تا ئێستاکە چەندین نووسەر، زمانەوان و لێکۆڵەری بیانی، فارس و کورد، شرۆفە و و ڕاڤەی زانستییان بۆ کردووە.لەم دواییانەدا، دوو کەلان وتاری چڕ و پڕ و ئەرێنیی زانستیانە و شێوازناسانە بۆ ئەم تێکستە کراوە کە جێگای پێزانینە. یەکەم؛ وتارێک بە ناو (اکبری مفاخر، آرش. (١٣٨٩). [سرود ورمزگان شعری بە زبان گورانی از سدەهای نخست هجری بە خط پهلوی. ] مجلەی مطالعات ایرانی. دانشگاه کرمان. سال نهم. شمارەی هفدهم) دووەم؛ (اصولیان، فاضل. (٢٠٢٤).( پژوهشی زبابشناسانە دربارە قطعە شعر هرمزگان، سوئد)لە ڕوانگەی نەرێنیشدا وتارێکی چڕوپڕ نووسراوە کە شیاوی ڕێزە (عبدی, شاهو. (۱۳۹۷). (داستان پیدایش هورمزگان ڕمان ئاتران کوژان.) هایا. بهار و تابستان ۱۳۹۷٫ سال ششم. ژ ۲۲-۲۱) – بەمجۆرە ئەم دەقە لە پڕۆسەی گێڕانەوەکاندا؛ تێپەڕیوە بۆ کارکردی ئەدەبی و وەک دەقێکی کارا و ڕاستەقینە، ئێمە خەریکین بێژمانی ئەدەبیی لە سەر دەکەین.
– سەرچاوەکان، ئاوا باس لە سەر ئەم دەقە دەکەن:هورمزگان تێکستێکی بڕگەیی چوار بەیتیی گۆرانە (هەورامیی کۆن) و پێیان وایە ئەم هۆنراوە پەیوەندیی بە دەسپێکی شاڵاوی عەرەبەوە هەیە کە سەرەتاکانی سەدەی یەکەمی کۆچی ڕوویداوە و لە ئەشکەوتی هەزارمێرد دۆزراوەتەوە. لەم بارەوە پۆلێک ڕۆژهەڵاتناس، مێژوونووس و توێژکاری سەرناسی کورد و فارس لە سەر ئەم دەقە لێکۆڵینەوەیان کردووە، ناوەڕۆکی دەقەکە باس لە خاپوور کردنی پەرەستگەکان، شارەکان و کوژرانی دلێرپیاوان و بە دیل گرتنی ئافرەتان و کچان، دەکات و ئەمەش مشت و مڕی ناوەتەوە و لانیکەم دوو ڕوانگەی سەرەکیی لێکەوتوەتەوە.
ڕوانگەی یەکەم پێیوایە ئەم دەقە ڕەسەنە و نیشانەناسیی زمانی و باری واتاناسییەکەی لە گەڵ پێکهاتەی شیعری گۆرانی ئەو دەمە هاوسەنگە.
– ڕوانگەی دووەم نەرێنی و ڕەفزکردنەوەی ڕەهایە و داوای ئەو پێستە کراوە کە بە سەریەوە نووسراوە و لە ناوەڕۆک و لە کەسایەتی درکێنەری ئەم دەقە ڕەخنە دەگرن و ئێژن ئەمە لە لایەن د. سەعیدی کوردستانییەوە ساختە کراوە.
– ڕوانگەی سێیەم، ڕوانگەی خۆمە و پێموایە پێویستە موتڵەقخوازی بنینە لاوە و لە چوارچێوەی مەنهەجی توێژینەوەیی و ئاکاری بەدواچووندا، گێڕانەوەی ئەرێنی و نەرێنیی سەرچاوەکان لە بەرچاو بگرین و بە واقێعی دەقەکە کە ئێستاکە لە مەزەندەی تاوتوێکردندایە، پشت ببەستین و من پێموایە کە ئەم دەقە ئەگەرچی سادەیە بەڵام زمانەکەی ئارکائیکە لە گەڵ باری زمانەوانیی ئەو دەمەی گۆران، کۆکە و لە ڕەوتی مێژوو و لە ڕەوتی گێڕانەوەکاندا وەک بەردی ڕۆخی ڕووبار، چەکوشی زەمان، ئەوەندە ساف و بەهێز و خزگەیی کردووە کە پوتانسیەلی خوێندنەوە و بەدواچوونی زۆرتر هەڵ بگرێت.
وەک دەزانین لە ئاخێزگە و سەرهەڵدانی مێژووی ئەدەبیاتی نەتەوەکانیتردا(مێژووی ئەدەبیاتی فارسی)، دەقە سەرەتاییەکان- بە بەیتێکیشەوە وەلاوە نەخراون، بەڵکوو بە گێڕانەوەی یەک لە دوای یەکی سەرچاوەکانی پێشوو: الف) وەک تاریخ سیستان، تاریخ بیهقی، لباب الالباب، المعجم، تذکره دولتشاه و… ب) توێژینەوەی نووسەران و زمانەوانان و لێکۆڵەران، پشتیان بەستوە و شاعێرانێک وەک:محمد وەصیف سگزی، ابو حفص سغدی، حنظلەی بادغیسی، فیروز مشرقی و ابوسلیک گرگانی و..”بووە بە دەسپێکی ئەم مێژووە دەوڵەمەندە. بۆیە من بە پێویستی دەزانم:الف- جیا لە مەزموون و ناوەڕۆک و مەبەستگەلی تایبەتیی ئایدۆلۆژیکی و سیاسی، ئەم دەقە بخرێتە بەر تیشکی خوێندنەوەی زمانناسانە. ب- با ڕەخنەی نەرێنێی دەقتەوەرانە و زانستی لەم پەیوەندییەدا، ببێتە مێکانیزمێک بۆ ڕەواییدان بە مێتۆدۆلۆژیی توێژینەوە کە ماوەی سەدەیەکە تا ئەمێستاکە لە ڕۆژەڤ و وێژمانی بیر و ڕادایە. ج – وەلانان و ڕەفزکردنەوە و نکوولی کردنی ڕەها؛ هەوڵێکی وەستاوە و تەبا نییە لە گەڵ نەریتی بەدواچوونی دەقەسەرەتاییەکانی میللەتانیتر …………………………..دەقەکەی د. بەهار و وەرگێڕانە کوردییەکەی:
– هرمزگان رمان، آتران کوژانهوشان
شاروە، گورە گاوران-
زور کَرە اَرَب کردنا خاپور
گنانی پالە بشی شارەزور
– ژَن و کنیکا وَدیل بَشینا
مرد آزا تلی ژ روی هوینا
– روش زردوشتر ماننە و بی دس
بزیکا نیکا هورمز و هیچ کس
(بهار، ١٣٤٧: ٤١-٤٠)………….. ئاورگەکان کاولبوون، ئاورەکان کوژانەوە، گەوران و پیاوچاکان خۆیان شاردەوەزۆرکاری عەرەب، خاپووریان کرد لە گوندی پاڵە، هەتا شارەزوورژنان و کچان بە دیل گیران، پیاوی دلێر لە ناو خوێندا دەتلایەوەڕەوشتی زەردەشت بێ یاوەر مایەوە و هورمز بە هیچ کەس بەزەیی نەهاتەوە.
٭ دوای تەوابوونی باسەکەی کاک عادڵ محەمەدپوور، بەشداربووانی کۆڕەکە لە چەند گۆشەنیگای جیاوازەوە باس و لێدوانەکانیان بە شێوەی ڕەخنە و پرسیار و وڵام سەبارەت بە کۆی باسەکان ئاراستە کرد.
٭ بەدیارترین باس و لێدوان و ڕەخنەی باسەکە لە لایەن ئەم هاوڕێیانەوه بوو. ( ڕەووف مەحموودپوور، حامد بەهرامی، د.مەحموود موبارەکشاهی، سابیر عەزیزی، هومایون نیک ڕەفتار، فارۆق سەعید زادە، و چەند دۆستێکی تر.
٭ ئامادەبوونی خوێنەرانی چالاکی ئەدەبیات لە دانیشتنە ئەدەبییەکاندا ، دەبێتە هۆی گەشەکردنی ئەدەبیاتی داهێنەرانە و سازکردنی گوتاری ڕەخنەیی .
بە هیوای بەردەوام بوون و هەوڵی جیدی لە پێناو هونەر و ئەدەبیاتی داهێنەرانەدا.
هر نوع بازنشر این متن با ذکر منبع «خانه کتاب کُردی» مجاز است.
