بیرکردنەوەی رەخنەیی

د.نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد

بیرکردنەوەی رەخنەیی Critical thinking، بە عەرەبی (التفكير النقدي)، بریتییە لە گەشەدان بە تواناکانی بیرکردنەوە لە ڕێگەی هوشیاریی رەخنەییەوە. ئەم بابەتە لەمیژە لە زانکۆ پێشکەوتووەکانی  دنیادا دەخوێنرێت و بگرە لە هەندێ وڵاتدا هەر لە قۆناغی ناوەندییەوە خوێندکار لەسەر بیرکردنەوەی رەخنەیی رادەهێنرێت، چەند ساڵێکە ئەم بابەتە لە زانکۆکانی هەرێمی کوردستانیشدا دەخوێنرێت.

هەموو کەسێک توانای بیرکردنەوەی هەیە، بەڵام دەبێت لە ڕێگەی هوشیاریی رەخنەییەوە گەشە بەو توانایە بدرێت،لێرەدا رەخنە و رەهەندەکانی رەخنە و چەشنەکانی رەخنەگرتن بۆ هەموو تاکێک ئێجگار پێویستن، چونکە بیرکردنەوەی رەخنەیی گرنگی بە تواناکانی هەموو تاکێک دەدات بەبێ جیاوازیی ئاست و پلەوپایە و بڕوانامە، لێرەدا بیرکردنەوەی رەخنەیی لەچوارچێوەکانی دەستەبژێر دەردەچێت، لە زۆر ڕووەوە بیرکردنەوەی رەخنەیی جیاوازە لە رەخنە بە مانا کلاسیکییەکەی، جیاوازە لە رەخنەی ئەدەبی و چەشنەکانی دیکەی رەخنە، وەک رەخنەی کۆمەڵایەتی و رەخنەی سیاسی و رەخنەی ئایینی و رەخنەی کولتووری، بەڵام هاوکات بیرکردنەوەی رەخنەیی پەیوەندیی بە هەموو ئەو چەشنانەی رەخنەوە هەیە، بیرکردنەوەی رەخنەیی سەرجەم جۆرەکانی رەخنە لە خۆیدا کۆ دەکاتەوە و پرۆسەی دەکات.
رەخنەگرتن لە بواری ئەدەبدا، پتر رەخنەیەکی نوخبەویی_ دەستەبژێرە، پتر رەخنەیەکی پسپۆرییە و لەنێو تەکنیکە هونەرییەکاندا کار دەکات، بەڵام بیرکردنەوەی رەخنەیی مەسەلەی پسپۆری دوور دەخاتەوە و مافی رەخنەگرتن دەدات بە هەموو کەسێک نەک تەنها بە رەخنەگری پسپۆر،ئەمەش لەرێگەی هوشیارکردنەوەی تاک بەو توانا رەخنەییەی هەیەتی، لێرەدا بیرکردنەوەی رەخنەیی دەچێتە نێو بواری دیالۆگسازییەوە، بەڵام بە هوشیارییەکی رەخنەییەوە. لۆجیک و بەڵگەهێنانەوەو ئەرگۆمێنت لە بیرکردنەوەی رەخنەییدا، تایبەت نابن بە دەستەبژێر و کەسی پسپۆر، بەڵکو دەبن بە بوارێک بۆ هەمووان.
تاکی هوشیار یەکەمجار رەخنە لە دۆگماکانی خۆی دەگرێت، باوەڕەکانی هێمن و نەرم دەکاتەوە و بە ئاراستەی رێژەگەری Relativity دەیانبات، لێرەدا تاکی رەخنەگر لەبەرامبەر دیالۆگەکاندا نابێت بە کەسێکی پاسیڤ و بە وەرگرێکی نێگەتیڤ، بەڵکو بە دیدێکی کراوەوە بۆچوونەکانی خۆی دەخاتەڕوو و چاوەڕێی رەخنەی بەرامبەرەکەیشی دەکات، کەسی رەخنەگر لە ئەگەری بیرکردنەوەکانی خۆیدا دەچێتە دەرەوەی چوارچێوەکان و دۆگماکان. کاتێک باسی دیاردەکان و ئایدیاکان دەکات، لەنێو رەوت و سیاقی خۆیاندا باسیان دەکات.
مەرج نییە ئەو کەسەی دەچێتە نێو بواری دیالۆگ و ئەرگۆمێنتەوە، بە مانا تەقلیدییەکەی (نووسەر) یان (رەخنەگر) بێت، بەڵکو هەموو کەسێک دەشێت لە بوارەکەی خۆیدا رەخنەگر بێت، ئەمە دەمانباتە سەر ئەو بیرۆکەیەی دەڵێ: لە بیرکردنەوەی رەخنەییدا مومکینە مەعریفەی هاوبەش لەنێوان پسپۆرییە جیاجیاکاندا بدۆزینەوە کە ئەمەش دەبێتە مایەی هێنانەدیی فرەپسپۆری و فرە میتۆدی، واتە خوڵقاندنی پەیوەندیی نێوان زانستەکان و مەعریفە جیاجیاکان.
بیرکردنەوەی رەخنەیی تەماشای ئەوە دەکات تاک توانای ئەوەی هەبێت لە گۆشەنیگای جیاوازەوە سەیری شتەکان و دیاردەکان بکات و بەڵگەی بەهێز و زانستیی پێبێت. بیرکردنەوەی رەخنەیی دەچێتە نێو چەندین بواری وەکو هزری و زانستی و کۆمەڵایەتی و ئەدەبی و پەروەردەییەوە، هۆشیاریی تاک دەهێنێتە سەر باوەڕێک وایدەبینێت “ئەگەر بیرکردنەوەی دەستەجەمعی بەهێز بوو، ئەوا بیرکردنەوەی رەخنەیی لاواز دەبێت، بەپێچەوانەشەوە لەکاتی بەهێزبوونی بیرکردنەوەی رەخنەییدا، بیرکردنەوەی مێگەلئاسا لاواز دەبێت”.
ئەگەر بۆمان هەبێت هەندێ لایەنی گرنگی بیرکردنەوەی رەخنەیی کورت کۆبکەینەوە، ئەوا دەشێت بڵێین: بیرکردنەوەی رەخنەیی تاکەکان فێری ئەوە دەکات هیچ زانیارییەک وەکو دوا حەقیقەت وەرنەگرن. رەخنەگرانە بڕواننە جیهان و گومان لە بەهاکان بکەن. باوەڕهێنان بەوەی هەموو باوەڕ و ئایدیا و حەقیقەتێک رێژەییە نەک رەهاگەری. هەوڵدان بۆ پراکتیزەکردنی تواناکانی خۆیان. شکاندنی چوارچێوەکانی دۆگماتیزم. سازدانی ئارگۆمێنت و گفتوگۆ. پرسیارکردنی بەردەوام. بیرکردنەوە لەدەرەوەی چوارچێوەکان.