خانە کتاب كُردی
شیعرییەتی (لەشكری غەم)
عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا
ئایا دەستەواژەی (لەشكری غەم) هەڵگری شیعرییەتە؟ لەو پرسیارەوە (یاكۆبسن)۱ ی زمانناس و (نالی)۲ شاعیر بیر دەخەینەوە، بەڵام هەرگیز بەو مانایە نا، كە پێناسەكردنی شیعرییەت (وەك یاكۆبسن دەڵێت) بەپێی چەمكی ئەدەبییەت، كە زانستی ئەدەب پێكدەهێنێ، تەنها كلیلی وێنەی دەستەواژەی (لەشكری غەم)ی نالی بێ، (وەك پەیوەندی ناڕێكی نێوان راستی لەشكر و غەم). ئایا شیعرییەت رێكییە، لەشكری غەم پەشێوییە. شیعرییەت وەك كردە، هۆكارە بۆ دەستەواژەی لەشكری غەم وەك كار؟.
رەهەندی سێیەمی (شاعیر و رەخنەگر)
لەنێوان شاعیر و رەخنەگر، وێنەی سێ رەهەندی لەنێوان چەپ و راست، خۆشەویستی و مردن نییە… بەڵكو گشتێكە هەمووان تێیدا دەژین، واتە وێنەی سێ رەهەندی مانای تێكشكانی دال و مەدلوول نییە، تێكشكانی میتافیزیكانەی دووالیزمەكان نییە، بەو مانایەی كە هەمووان هەڵگری دال و مەدلول و دووالیزمین، بەڵكو وێنەی سێ رەهەندی لەنێوان شاعیر و رەخنەگر هەڵگری جیاوازییە. بەڵام چۆن لە رێگای جیاوازییەوە جێگیربوونی دووالیزمەكان راڤە دەكەینەوە، چۆن پێشتر تێدەپەڕێنین، بە دواتر دەگەین، چۆن جیاوازی دەسەلمێنین؟
هەمیشە داهێنانی ئەدەبی و هونەری جێگیربووەكان لەق دەكات و برینێ دەخاتە بیركردنەوە و زمانەوە. ئایا ئەو برینە بە مانا فرۆیدییەكەی قابیلی سارێژبوون نییە؟۳ هەڵبەتە داهێنان پەشێوی دەنێتەوە و بە دیوەكەی دیكەش بەردەوام پێویستی بە تیۆری نوێی راڤەكردنەوە هەیە. تیۆرناسانی داهێنانی ئەدەبی نەهاتوون تەنها دیدێكی نوێ بۆ پەشێوی زمانی شیعری وێنا بكەن، بەڵكو بنەمایەكی زانستییان رەچاو كردووە، یان بۆ ئەوەی بونیادی بابەتی پەشێوی زمان روونبكەنەوە، بنەمایەكی تیۆری بۆ شیعرییەت دادەمەزرێنن.
زۆرجار دۆزینەوەی راستییەكان ئاسانترە لە بەخشینی شوێنێكی شایستە بەو راستییانە. بۆیە ئەگەر وەك دوو راستی سەیری وشەی (غەم) و وشەی (لەشكر) بكەین، دەبینین بە گشتی دوو راستین، بەڵام لە پلەی سفری نووسینی ئەدەبیدان (بە مانا بارتییەكەی)۴ كەچی دەرئەنجامی كۆكردنەوەیان لە دەستەواژەی (لەشكری غەم) زمانی ئاساییبوون دەبڕێت و لە وێنەی نائاساییدا شاعیر بەرز دەكاتەوە! غەم و لەشكر هیچ پەیوەندییەكی خودی و دەروونی لە نێوانیاندا نییە، بێ جووڵەن، پەیوەندیداری لێكجیا و رووتن، لەسەر ئاستی رووكەش دوو مانای جیاواز و رووتن، بەڵام دەشێ لەسەر ئاستی زمانەوانی هاوپەیوەندییەكی ئارەزوومەندانە دامەزرێنن! دەمەوێ بڵێم هەمیشە بنەمای زمان ئارەزوومەندانەیە و لەسەر پەیوەندی بە ئەوی دیكەی جیاوازی (خوێنەر)ەوە وەستاوە.
كەواتە دەستەواژەی لەشكری غەم دەربڕینێكی سێ رەهەندیی لەنێوان (غەم)، (لەشكر)، (لەشكری غەم)، دروست دەكات. دەستەواژەی لەشكری غەم جوولاوە، رووانینی تایبەتی بەسەر رووانینی گشتییەوە دەسەپێنێ، دواجار لەسەر ئاستی داهێناندا ئاستی قووڵی شیعرییەت نیشان دەدات، بەو مانایەی كە (شیعرییەت ئەركێكە لە ئەركەكانی پەیوەندی نێوان بونیادی قووڵ و رووكەش) رووكەش و قووڵ دوو چەمكی تیۆری چۆمسكییە، لەشكری غەم دەستەواژەیەكی شیعری نالی یە.
بەدیوەكەی دیكەدا رەهەندی سێیەمی دەستەواژەی (لەشكری غەم) لەنێوان شاعیر و رەخنەگردا، نە لەشكرە، نە غەم، بەڵكو شیعرییەتە! ئەوەی شیعرییەتی لەشكری غەم دەكێشێ، لەسەر ئاستی شیعری خودی خوێنەرە. ئەوەی وێنە روونەكەی پەشێویی زمان رووندەكاتەوە، لەسەر ئاستی رەخنەگر شیعرییەتە! رەخنەگر پەشێوی زمان رووندەكاتەوە و شاعیر شیعرییەت بەرهەم دەهێنێ. شیعرییەت وەك رەهەندی سێیەمی شاعیر و رەخنەگر، خوێنەر بەرزی دەكاتەوە (دواتر زێتر روونی دەكەینەوە). نهێنی یەكەم دەكەوێتە نێوان بونیادی قووڵ و رووكەش، نهێنی دووەمیان دەكەوێتە نێوان داهێنان و زمان.
هەر یەك لە بونیادی قووڵ، بونیادی رووكەش، دەشێ داهێنانی زمان و زمانی داهێنان بنوێنن! وەك چۆن هەر یەك لە شاعیر و رەخنەگر دەشێ خوێنەری تایبەتی خۆیان هەبێت. كەواتە زەمەنی رەهەندی سێیەم زەمەنی هەنووكەی ئارەزووەكانی ئەویدیكەی جیاوازە، زەمەنی میتافیزیك نییە، كە بەپێی بەدوایەكداهاتووەكان رێكخرابن، بەڵكو زەمەنی ژینالۆژییە كە دەكەوێتە دەرەوەی ئەوانیدیكەوە، بەو مانایەش رەهەندی سێیەم دەڕوا و درێژ دەبێتەوە و دوور دەكەوێتەوە، تا داهاتوو لە ئەویدیكەی جیاوازدا بگرێت.
كلیلی وێنەكان
چۆن شیعرییەت وەك تیۆر و دەستەواژەی (لەشكری غەم) وەك وێنەیەكی شیعری بەرز دەكەینەوە؟ لە بۆچوونی كۆندا، شیعر ئەوە بوو، كە لە رێگای وێنەوە بیر دەكاتەوە! ئەو تێگەیشتنە بۆ شیعر وێنەی شیعریی بە یەكێك لە هۆكارە جۆراوجۆرەكانی زمانی ئەدەبی دادەنێت. بەڵام فۆڕمالیستەكانی رووس ئەو تێگەیشتنە كۆنەیان بە (شیعرییەت Poetics) لێكدایەوە. ئەگەرچی نالی شاعیر دەچێتە ریزی شاعیرانی كلاسیكەوە، بەڵام لە دێڕە شیعری: (منم سەركردەتان بۆ لەشكری غەم)… لەشكری غەم هەر تەنها وێنەی شیعری غەمێكی گەورە و پڕ رەنگ ناكات، بەڵكو شیعرییەتیش دەنوێنێ. شیعرییەتی لەشكری غەم لەسەر پەیوەندی نێودژی و جیاوازی درووست بووە، لە یەكنزیككردنەوەی مانای جیاوازی غەم و لەشكر جگە لە تێپەڕاندنی پەیوەندییە باوەكانی زمان و هەڵمەتی ماناكانی غەم وەك لەشكر. دروستكردنی پەیوەندییەكی ناباو و چێژی جیاوازی شیعریش دەنوێنێ. دەمەوێ بڵێم هەڵمەتی لەشكری غەم وەك وێنەیەكی واتایی و نێودژی پەیوەندی ناباوی غەم و لەشكر وەك چێژی شیعریی زێتر، ئاستی داهێنانی شیعریی بەرز دەكاتەوە.
یەكەم كەس (ئەرستۆ) لە كتێبی (هونەری شیعر) زاراوەی شیعرییەت (Poetics) بەكار هێناوە، لای ئەرستۆ شیعرییەت نیشانەیەكی جیاكاری بەرزە… (تزیفیتان تۆدۆرۆف) یەكێكە لەوانەی كە ئەو كتێبەی ئەرستۆ بە گرنگ دەبینێ، پێیوایە دنیای شیعرییەت دنیایەكی شەپۆلاوییە و ناشێ بیخەینە دووتوێی یاسا و رێسایەكی دیاریكراو و ئامادەوە، شیعرییەت لای تۆدۆرۆف دنیایەكی گۆڕاو و ناجێگیرە، كۆمەڵێك گۆشە و نیگای جیاواز بەڕێوەی دەبات. تۆدۆرۆفبۆ تێپەڕاندنی یاسا و رێسای میتۆدی دیاریكراوی شیعرییەت، قسە لە شیعرییەتی خوێندنەوە، یان وەرگر دەكات، (لە خوێندنەوەی سەرەوەدا لەسەر بنەمای شیعرییەتی تۆدۆرۆف خوێنەرمان لە رەهەندی سێیەمی رەخنەگر و شاعیر نیشان داوە).
قسەكردن لە شیعرییەت وەك دنیاییەكی شەپۆلاوی لەگەڵ شەپۆلەكانی (لەشكری غەم)ی نالی شاعیر بە جوانی دێتەوە، هەر لەوێشەوە چێژی شیعریی بە ئاستەكانی خوێندنەوە و خوێنەرەوە دەلكێ. (ئەوەش نهێنی ئەو خوێندنەوەیەی بەردەستتانە)، ئەگەر شیعرییەتی لەشكری غەم بە شیعرییەتی خوێندنەوەوە بەند بێت (وەك قسەمان لێكرد) ئەوە مانای راستی (غەم) و (لەشكر) لەسەر ئاستی زمانەوە بە ئەویدیكەی وەرگری زمانی كوردییەوە دەلكێ.كەواتە وەك چۆن راڤەكردنی (لەشكری غەم)ی نالی ناكەوێتە دەرەوەی شیعرییەتی خوێنەر و چێژی خوێنەرەوە،بە هەمان شێوەش راڤەكردنی راستی (غەم) و (لەشكر) لەسەر ئاستی واتای زمان ناكەوێتە دەرەوەی كوردی و زمانی كوردییەوە.
لێرەوە هۆكاری درووستبوونی (بۆشایی شیعری)٥ یان دابڕان لەنێوان نالی وەك شاعیر و یاكۆبسن وەك راڤەكار پەیوەندی بە ئارەزووەكانی خوێنەر و راستییەكانی زمانی كوردییەوە نییە! هۆكاری دروستبوونی بۆشایی نێوان شیعرییەت و هیرمینۆتیكا پەیوەندی بە چێژی شیعرییەت و بونیادگەرییەوە هەیە، پەیوەندی بە رێكی و ناڕێكییەوەیە.
(رۆمان یاكۆبسن) رۆلێكی بنەڕەتی لە بەرەوپێشچوونی زاراوەی شیعرییەت بینیووە، شیعرییەت لای یاكۆبسن ئەو لقەیە لە زمانەوانی كە وەزیفەی شیعر لەگەڵ وەزیفەكانی دیكەی زمان رێكدەخات! لەبەرانبەردا لای نالی بایەخدان بە مانا بەرفرەوانەكەی راستی (غەم، لەشكر) لە وەزیفەی شیعریی (لەشكری غەم)دا بە ئەنجام دەگات، كۆی ئەو وەزیفانەش بە شێوەی جیاواز خوێنەر دەیاندۆزێتەوە. هەڵبەتە من نامەوێ قسە لە پەیام و لەو شەش وەزیفەیەی زماندا بكەم، كە یاكۆبسن بایەخیان پێدەدات، وەك چۆن قسە لە ئەركی ئەدەبییەت بە مانای شیعرییەتیش ناكەم، بەڵكو دەمەوێ بە كورتی بڵێم شیعرییەت لای یاكۆبسن زمانی زمانە! وەك چۆن شیعر لای نالی شیعری شیعرە. كاتێك زمان بۆ خۆی دەبێتە بابەتی خۆی! كاتێك شیعر دەبێتە بابەتی شیعری! ئەو بیركردنەوەیە، (نالی) و (یاكۆبسن) بەرەو بنەمای جیاوازیی زمانی دەبات، جیاوازی زمانی نالی و یاكۆبسن لەنێوان پەشێوی و رێكی دایە.
دەشێ بۆ جەختكردنەوە لە لادانی مانای (غەم، لەشكر) لە ئاستی زمانەوانیدا، شیعرییەت و رێكی لە ئاستی تیۆریدا، بڕوای (كۆهین) هاوكارمان بێت، كە پێیوایە شیعر لادانێكی پێوانەییە لە زمانی ئاسایی! بێگومان تیۆری لادان لە بیركردنەوەی كۆهیندا دەلالەت لە تەجاوزكردنی رێساكان زمان دەكات، بەڵام ناشێ ئەو لادانە ئاژاوەگێڕانە بكەوێتەوە، بەڵكو دەبێ رێسایەك بەڕێوەی بەرێت، (ئەو خاڵە لەلایەك سەلماندنی چەمكی رێكییە لەبەرانبەر پەشێوییدا، لەلایەكی دیكە مشتومڕ لەنێوان تۆدۆرۆف و كۆهین دەنێتەوە). بەگشتی دەتوانین بڵێین بەشێكی شیعرییەت بۆ تەمومژی دەگەڕێتەوە! دواجار شیعرییەت دنیایەكە بابەتەكەی شیعرە، شیعریش خۆی لە جوانیدا هەڵدەگرێتەوە.
شیعرییەت لەنێوان رێكی و پەشێوییدا
مشتومڕی نێوان رێكی و پەشێوی، شیعر و تیۆر… هیچ نییە جگە لە پەیوەندییەكی رێكخراوی نێوان هۆكار و دەرئەنجام نەبێت. بەڵام داهێنانی ئەدەبی كەمجار رێكییە، لەبەرانبەردا تیۆر تاسەر بلیمەتانە ناكەوێتەوە. دەتوانین بڵێین جوانی داهێنان، ناڕێكی دەپارێزێ! وەك چۆن بلیمەتی ئەگەرەكانی تیۆر بەرەوپێش دەبات. بەو مانایەش جوانی شیعریی هاوواتای بلیمەتی تیۆرە! كەواتە بەشێكی گەورەی ئەو شیعرەی دەچێتە ژێر هەلومەرجی رێكییەوە، تەنها بەو مانایە شیعرە كە داهێنانی قبول نییە. ئەو تیۆرەی هەلومەجی پەشێوی قبول دەكات، تەنها بەو مانایە تیۆرە، كە دەكەوێتە دەرەوەی ئەگەرەكانی تیۆرەوە.
بە كورتی تیۆر باوەڕهێنانی تیۆریستانە بە سادەكردنەوەی مەعریفە، هەندێجار سادەكردنەوەی مەعریفە دەكەوێتە دەرەوەی پرسیار و گومانە جیاوازەكانەوە. ئەوەش بەو مانایە نییە، كە سادەیی بەگشتی هەمیشە لە مەعریفەدا كۆتایی دێت! چونكە زۆرجاران لە خورافات و ئەفسانە ترسناكەكان دواییان دێت. لەبەرانبەردا شیعرییەت هەرگیز بە راڤەكردنی سادەیی رازی نابێت، چونكە شیعرییەت لە گومانی خوێنەرە جیاوازەكانەوە بەرهەم دێت، ئەوەش بەو مانایە نییە، تواناكانی ئاستی خوێندنەوە هەمیشە راستی بابەتی بێت، چونكە تەماشاكردنی ئاستی جیاوازی بە مانا ئیبداعییەكەی پشت بە سەیرورە دەبەستێ. كەواتە داهێنان نوێنەری دیووە جوانەكەی پەشێوییە، بەڵام دۆزینەوەی جوانی رەتكردنەوەی رێكی نییە. داهێنان ئەو جوانییەیە كە پەشێوەی بە نیازی رێكی دەیخواتەوە.
لەكۆی ئەو قسانەوە دەتوانین بڵێین تیۆر گەشتێكی بەردەوامە لەنێوان رێكی و پەشێوی، دەشێ رێكی بێت، دەشێ فریودەر بێت. چونكە رێكی تەنها ئەوە نییە، كە هەیە بەڵكو ئەوەشە كە دەشیا هەبێ و لە دەستماندابێ، وەك چۆن داهێنانی ئەدەبی و هونەری ئەوە ناگێڕێتەوە كە هەیە، بەڵكو ئەوەشمان بۆ دەگێڕێتەوە كە دەشیا هەبێت.
پێشمەرجەكانی گەشتی ئەدەب و هونەر سەیرورەی مەعریفی و سەرچاوەی مەعریفەیە. وەك دەزانین لەگەڵ دۆلۆز و فوكۆ و دریدا… نووسینی فرە باڵ و فرە بابەت و فرەزمان دەردەكەوێت. لەگەڵ یاكۆبسن، كۆهین، تۆدۆرۆف، چۆمسكی… جیاوازی شیعرییەت و رەنگەكانی شیعرییەت بەرهەم دێت. واتە بە گشتی پرۆسەی داهێنان بەیەك ئاڕاستە رێ ناكات، بەڵكو جووڵەیە، گۆڕانی بەردەوامە، سەیرورەیە، باوەڕنەبوونە بە ئامانجی گشتی، بە دیوەكەی دیكەدا هەمیشە پێشمەرجی گەشتی داهێنان گەمەی شاردنەوە و دۆزینەوەی منداڵەكەی فرۆیدە۶ دواجار هەم رێكی و هەم پەشێوی لەبەرانبەر سادەیی بەدگومانە، ئەو بەدگومانییە بە دیوێك تیۆری بەرهەم هێناوە و بە دیوەكەی دیكە شیعری داهێناوە. بۆیە سادەكردنەوە لە تیۆری شیعرییەت (لە فۆڕمالیستەكان) و داهێنان (لە شیعرەكانی نالی) دا رەنگدەداتەوە.
هەموو ئەو رەنگدانەوانەی دوای هاوشوناسیكردنی شیعرییەتی یاكۆبسن و لەشكری غەمی نالی، هاوواتاییكردنی داهێنان و خوێندنەوە، چۆن تەماشایشیعرییەتی خوێندنەوە لە كۆمەڵگای نمایشدا دەكات، ئایا لە زیرەكی دەستكرددا چێژی خوێندنەوە بوونی دەمێنێ؟
سەرچاوەكان:
– رۆمان یاكۆبسن وەك یەكێك لە زمانناسان و پێشەنگانی بونیادگەری گرنگی بە تیۆری شیعرییەت داوە.
- نامەوێ گومان بە خاوەنبوونی ئەو شبعرە لەنێوان نالی و كوردی بڕەوێنمەوە.
- بەستنەوەی (برین)ی فرۆیدی بە فیكر، وەك ئەو برینانەی لەسەر دەستی كۆبەرنیكۆس، داروین، ماركس، نیچە…
- بەفری سپی، بەفری رەش لای بارت یەكەمیان پلەی سفری نووسینە، دووەمیان تێكدانی زمانی ئاسایی و باو دەردەخات. بڕوانە (شیعرییەت لە دەقەكانی فەرەیدون عەبدول بەرزنجی، پ.د. عەبدولقادر حمە ئەمین محمد) چاپی یەكەم سلێمانی ۲۰۲۳ز، چاپخانەی سیما. بە هەمان شێوە وشەی غەم و لەشكر لە پلەی سفری نووسینن، بەڵام دەستەواژەی لەشكری غەم تێكدانی زمانی ئاساییە.
- (بۆشایی) و كەلێنێك كە خوێنەر دووچاری بیركردنەوەیەكی جیاواز و سەرسامبوون دەكات!!
- بۆ زێتر شارەزایی الشعریة والحداثة- بین أفق النقد الادبي وأفق النظریة الشعریة، تألیف الدكتور بشیر تاوریریث، دار رسلان، ۲۰۱۰، ص۳۵٫ ۴۲٫
– فرۆید پێیوایە یەكەم یاری كە منداڵ دەیكات، گەمەی شاردنەوە و دۆزینەوەیە.
